წყლის კულტი

(გიგი ხორნაული)

სხავა ძვირფას ისტორიულ ცნებებთან ერთად, ადგილთა სახელებშო შემოგვენახა იმ ღვთაებათა სახელები, რომლებსაც თაყვანს სცემდნენ ამ ტერიტორიაზე ოდესღაც თუ ამჟამად მოსახლე ხალხები. სწორედ უზველესი რელიგიური რწმენის კვალი ჩანს ზოგიერთ ტოპონიმსა თუ ჰიდრონიმში. ერთ-ერთი ასეთი ჰიდრონიმია ვეშაწყარო, რომელიც საქართველოს მთის კუთხეებში: მთიულეთშI, გუდამაყარში, ხევსა და ხევსურეთში გვხვდება. ოთხივე კუთხეში თითი წყაროს ჰქვია ეს სახელწოდება, ე. ი. სულ ოთხი შემთხვევაა (ვფიქრობთ, სხვა კუთხეთა მასალის აღწერის დროს ან მისი ფონეტიკური ვარიანტი კივედ სადმე აღმოჩნდება). რატომ ჰქვია ამ წყაროებს ვეშაწყარო, რას ნიშნავს ვეშა, ადგილობრივ ხალხს უკვე აღარ ახსოვს, რაც ამ ჰიდრონიმის სიძველეზე მიუთითებს.
ვეშაწყაროს გაგონებისას, არ შეიძლება არ გაგვახსენდეს ვეშაპი, გველეშაპი და ქართულ ხალხური ზღაპრებში ფართოდ გავრცელებული მოტივი წყაროს დაპატრონებული გველეშაპისა. რა კავშირი შეიძლება არსებობდეს წყაროს სახელწოდება ვეშაწყაროსა და ზღაპრულ-მითიურ გველეშაპს შორის? გამოჩენილი ფოლკლორისტი ვ.ი. პროპი წერს: "ზღაპარი უდა შევუდაროთ წარსულის ისტორიულ სინამდვილეს და იქ ვეძებოთ მისი ფესვები". მართლია, ხალხური შემოქმედება, კერძოდ, მითები და ზღაპრები ადამიანთა ფანტაზიის, მათი უძველესი წარმოდგენების ნაყოფია, მაგრამ ამ ფანტაზიას საფუძვლად ყოველთვის რაღაცა რეალურად არსებული ედო. მხოლოდ ბუნებაში არსებული საგნების, მოვლენების ჰიპერბოლიზაციით შექმნეს ადამიანებმა ზღაპრული სახეები, ჯადოსნური სამყარო.
1919 წელს ნიკო მარმა და იაკობ სმირნოვმა თურქეთისა და სომხეთის საზღვარზე, გეღარადის მთაზე, ნახეს ქვის დიდი ქანდაკებები, რომლებსაც დიდი თევზის-ვეშაპი ფორმა აქვთ.
ამ ქანდაკებებს სომხები და თურქები გველეშაპებს უწოდებენ. მათთვის ისინი გაქვავებული ავი სულებია. ქართველები კი ყოველთვის ვეშაპებს უწოდებდნენ და ვეშაპი, როგორც ეს ბიბლიიდან მტკიცდება, ესმოდათ, როგორც დიდი თევზი. ამიტომ, ივ. ჯავახიშვილის აზრით, ის ქანდაკებების ქართული ტომების საკულტო სალოცავები ყოფილა. ეს მტკიცდება სხვა საბუთებითაც. მაგ. იქაურ ერთ-ერთ ვეშაპიოდზე გამოსახული ისეთივე ცხვრის ენაგადმოგდებული თავი, როგორიც სვანეთში, მიწაში ნაპოვნ ილარზეა.
შემდგომში ჩევნი საუკუნის 20-30-იან წლებში, ლეონ მელიქსეთბეგმა თრიალეთ-წალკა-ჯავახეთში აღმოაჩინა მეგალითური კულტურის ასეთივე გად,ონაშთები-"ვეშაპები", "ვეშაპოიდები". ესენია დაყუდებული ობელისკები, ორი-სამი მეტრის სიმაღლის ქვები, რომლებიც მოხატულია თევზის საკულტო ნიშნებით. როგორც ფიქრობენ, სწორედ ეს ვეშაპები უნდა ყოფილიყო აღმართული წყალთა ღვთაების სალოცავა ადგილებში. მწერალი დემნა შენგელია თავის ერთ-ერთ წერილში წერს: "ჯერ კიდევ ჰაინრიხ ჰაინე აღნიშნავდა, რომ წარმართული ღვთაებები ავსულებად ქრისტიანობამ აქცია. გველეშაპები ერთ დროს წყლის მიმტაცებელი ბოროტი ქმნილებანი კი არ იყვნენ, არამედ კეთილი ვეშაპები იყვნენ, რომლებიც, პირიქით, წყლის მომნიჭებელ ღვთაებებს წარმოადგენდნენ და მეფის ასულს (ეთერს) კი არ სჭამდნენ, ემიჯნურებოდნენ".
წყლის კუტი მდინარეთა და წყაროთა გაღმერთება, ქართველ ტომებში უნდა არსებულიყო პირველყოფილი აზროვნების იმ საფეხურზე, როდესაც ადმიანებს სწამდათ საგნების სულდგმულობა.ასეთი რწმენა, მთის, ხის, მდიონარის და სხვათა ცოხალ, სულდგმულ არსებად მიჩნევა დღესაც ახასიათებს განვითარები დაბალ საფეხურზე მდგომ ადამიანებს. ახლო ისტორიული წარსულიდან ცნობილია, ხვადასხვა ხალხები როგორ უწყობდნენ თავის რომელიმე სათაყვანებელ მდინარეს "საღვთო ქორწინებას": ყოველწლიურად საქორწილოდ მორთულ ქალიშვილს აგდებდნენ (ახრჩობდნენ) მდინარეში. ქალის მსვერპლად შეწირვა ცნობილია სხვადასხვა მოსაქმეობის ხალხებშიც; ასე იქცეოდნენ მეთევზეები ჩრ. ამერიკაში; ამავე წესს მისდევდნენ რუსეთში, ოლნეცის გუბერნიაში მცხოვრები მეჯოგე გლეხები. ამნაირი ჩვეულების გადმონაშთს ვპოულობთ საქართველოშიც. იმ ძველი მსხვერლპთ შეწირვის გადმონაშთად პროფ. მ. ჩიქოვანს მიაჩნია აღ. საქართველოში გავრცელებული სახალხო გართობა-დღესასწაული ყეენობა, რომლის დროსაც ყეენს მდინარეში ჩააგდებდნენ და ამოლუმპავდნენ. ვეშაპის კულტი ერთ-ერთი ყველაზე უძველესუ უნდა ყოფილიყო ქართველ ტომთა კულტებს შორის. ეს ჩანს ჯერ-ერთი იქიდან, რომ ვეშაპს (გველეშაპს) ერთ-ერთი ცენტრალური ადგილი უკავია ქართულ მითოლოგიაში., ქართულ ზღაპრებში. მითოლოგიურ წარმოდგენებში ვეშაპი გაიაზრებოდა, როგორც ქვესკნელის მბრძანებელი, როგორც მზის მშთანთქმელი (საღამოს, როცა მზე ჩადიოდა), მშთანთქმელი ამირანისა, რომლის სახეშიც ბუნება იგულისხმებოდა (მცენარეულის დანთქმა ზამთრობით და გაზაფხულზე კვლავ აღორძინება-ვეშაპის მუცლიდან გამოსვლა). მეორეც, იმიტომ, რომ ქრისტიანობამ მას დაუპირისპირა ისეთი ძლიერი და ყველაზწე მეტად გავრცელებული ღმერთი, როგორიც წმინდა გიორგია. სწორედ წმინდა გიორგი კლავს შუბით გველეშაპს.
სხვათა გამოკვლევებიდან ჩანს, რომ ძველად ქართველთა შორის გველის კულტიც უნდა არსებულიყო. ეს მტკიცდება ქართველთა ძველი რწმენა-წარმოდგენების მიხედვით, სადაც გველი სიკეთის განსახიერებაა. ეს ჩანს, აგრეთვე, იმ წესიდანაც, როცა შინ შესულ გველს რძით უმასპინძლდებიან, მას არვინ არაფერს დაუშავებს. თუ გველის კულტი არსებობდა, სავარაუდოა, რომ ის ტოპონიმეშიც უნდა ასახულიყო. ამიტომ ჩვენ გველის კულტთან დაკავშირებულად მიგვაჩნია. მეტი წილი იმ ტოპონიმებისა და ჰიდრონიმებისა, რომლებსაც სიტყვა გველი უდევს საფუძვლად. ბევრია ასეთი სახელები, მაგ: გველეთი (სოფლების სახელია ხევსა და ხევსურეთში), საგველე მზორე (ფერდობი ს. ბურსაჭირი), საგველია (გორი, ს. კევშა), გველის წყარო (სახნავ-სათესისა სა წყაროს სახელი საგარეჯოსა და გირგიწმინდის შუა (კახეთი).